Σε τελευταία ανάλυση...

Είναι πολύ γνωστή η Μαρξική ανάλυση περί της οργάνωσης της κοινωνίας ως δομημένο σύνολο. Για την ακρίβεια, ο Μαρξ στο έργο του «Γερμανική Ιδεολογία» παρουσιάζει αυτό το σύνολο μέσα από το μοντέλο της βάσης και του εποικοδομήματος. Ως βάση ορίζει τους όρους παραγωγής (σχέσεις-τρόπος παραγωγής) από τους οποίους απορρέει το εποικοδόμημα (νομικό-ιδεολογικό).Φυσικά, κινητήριος δύναμη του μοντέλου είναι η ταξική πάλη που γεννιέται από την εκάστοτε βάση. Αφού αναλύει τις σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ αυτών των δύο μερών, καταλήγει ότι σε τελευταία ανάλυση η βάση καθορίζει το εποικοδόμημα.

Με αφορμή αυτή τη θέση που αποτελεί θεμέλιο του μαρξισμού αναπτύχθηκαν διαφορετικά ρεύματα ανάμεσα στους μαρξιστές όπως το στυγνό οικονομισμό που μηδενίζει το ρόλο του εποικοδομήματος . Από την άλλη οι επικριτές του μαρξισμού στάθηκαν σε αυτό το σημείο για να οικοδομήσουν την κριτική τους. Κάποιοι δέχθηκαν το μοντέλο αλλά θεώρησαν ότι το εποικοδόμημα έχει τέτοια ανεξαρτησία που του επιτρέπει να επηρεάζει σημαντικά τη βάση ενώ άλλοι (όπως ο Μαξ Βέμπερ) το απέρριψαν πλήρως κατηγορώντας το Μαρξ για μονισμό, δηλαδή για μονοδιάστατη αντίληψη της ιστορίας καθώς θεώρησαν ότι έδωσε υπερβολική σημασία σε ένα μόνο παράγοντα. Αυτοί οι κοινωνιολόγοι μίλησαν για την εκλεκτική συγγένεια μεταξύ ιδεών και υλικών συνθηκών

Για να δούμε τι μπορούμε να απαντήσουμε (με κάθε επιφύλαξη πάντα γιατί μπαίνουμε σε περίεργα χωράφια)

Σε τελευταία ανάλυση, οι ιδέες δεν πέφτουν από τον ουρανό στα μυαλά των ανθρώπων
Κάθε ιδέα έχει μια υλική (συγκρουσιακή) βάση η όποια δεν είναι κατ’αναγκη ταξική. Υπάρχουν συγκρούσεις έξω από τις ταξικές όπως το χάσμα των γενεών , οι αντιθέσεις των φύλων κ.α.. Κάθε άτομο μετέχει σε τέτοιες συγκρούσεις περά από την ταξική του θέση και διαμορφώνει απόψεις μέσα από τις εμπειρίες του. Έτσι, δεν μπορούμε να αποδώσουμε στη βάση (τρόπος-σχέσης παράγωγης) κάθε άποψη που σχηματίζουν οι άνθρωποι για τις διαπροσωπικές σχέσεις τους χωρίς να σημαίνει ότι ο κοινωνικό περίγυρος (που σε τελευταία ανάλυση ορίζεται από τη βάση) δεν επηρεάζει. Ταυτόχρονα, οι στάσεις ζωής που απορρέουν από εδώ επηρεάζουν (με απροσδιόριστο τρόπο) την ταξική πάλη, ασυνείδητα για το κάθε άτομο.

Παρόλα αυτά, όταν μιλάμε για οικονομικό-πολιτικές απόψεις είναι σαφές το ταξικό τους υπόβαθρο όπως ο νεοφιλελευθερισμός πηγάζει από τα ταξικά συμφέροντα των μικροαστών, ο κομμουνισμός αναδεικνύεται σε ιδεολογικό όπλο των προλετάριων ενώ οι μικροαστοί, θαμπωμένοι από τον πλούτο που παράγει ο καπιταλισμός αλλά τρομαγμένοι ταυτόχρονα από τη βαρβαρότητα, καταφεύγουν στη σοσιαλδημοκρατία (που κατέληξε αριστερός ψάλτης της δεξιάς). Σε μακρό-επίπεδο, η ευρεία επικράτηση κάποιων ιδεολογιών εις βάρος άλλων συνδέεται με τη δύναμη (συμβολική και οικονομική) που κατέχουν οι εκπρόσωποι αυτών καθώς και η επιρροή που ασκούν στους ιδεολογικούς μηχανισμούς (τεραστία η σημασία τους στον ύστερο καπιταλισμό). Έτσι εξηγείται σε γενικά πλαίσια η αναντιστοιχία ταξικής αντίληψης και ταξικής θέσης.

Όμως σε ατομικό επίπεδο, εμφανίζονται και άλλοι παράγοντες όπως οι διαφορές προσωπικές συγκρούσεις που αναπτύσσονται παραπάνω. Εδώ μπαίνει ο παράγοντας της αβεβαιότητας , όταν για παράδειγμα βλέπουμε προλετάριους με βαθύτατα αντιδραστικές θέσεις που έρχονται σε σύγκρουση με τις υλικές συνθήκες διαβίωσης τους. Σε τέτοιες περιπτώσεις είναι φανερή η επίδραση των ιδεολογικών μηχανισμών αλλά ταυτόχρονα δεν μπορούμε να αγνοήσουμε καθαρά προσωπικούς παράγοντες που εμπίπτουν στην τυχαιοτητας (ακόμα και λόγοι που φαίνονται ασήμαντοι, πχ τον τσάντισε άσχημα κάποτε ένας κνιτής ). Το ζητούμενο εδώ είναι να ανακαλύψουμε τη διαλεκτική σύνδεση των αιτιών.

Ο Μαρξ φαίνεται ότι τα είχε σκεφτεί αυτά και για αυτό στη «Γερμανική Ιδεολογία» μιλαει στο εποικοδόμημα ΜΟΝΟ για νομικά και ιδεολογικά στοιχειά. Για αυτό καταντά ανούσιο να ψάχνει κάνεις την αναγωγή των πάντων σε κάποια ταξική σύγκρουση.
Όμως όσο πολυπληθείς και αν είναι αυτοί παράγοντες και όσο δύσκολο και αν είναι να τους εξακριβώσουμε, μπορούμε ΣΕ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΑΝΑΛΥΣΗ, να πούμε με βεβαιότητα ότι η βάση ορίζει τα γενικότερα πλαίσια στα όποια θα κινηθούν τα άτομα και θέτει τα όρια της δράσης της τυχαιοτητας.

Καταλήγουμε έτσι σε μια προσπάθεια να συμπληρώσουμε τη γνώστη φράση του Χέγκελ που ασπάστηκε αυτούσια στα πρώτα βήματα του ο μαρξισμός, « Ελευθερία είναι η συνείδηση της αναγκαιότητας» και να αντιπαρατεθούμε το αγνωστικιστικό «Ελευθερία είναι η συνείδηση της αβεβαιότητας».

Έτσι καταλήγουμε στο « ελευθερία είναι η συνείδηση της αναγκαιότητας του αντικειμενικού και της αβεβαιότητας του υποκειμενικού».

Φυσικά εδώ φαίνεται και το σφάλμα του Στάλιν που εξομοιώνει τους νόμους της φύσης με τους νόμους της κοινωνικής εξέλιξης και παραβλέπει το ρόλο του συνειδητού και την (περιορισμένη σε κάθε περίπτωση) ανεξαρτησία του υποκειμένου.

Σε τελευταία ανάλυση, ο μαρξισμός δεν έχει ΚΑΜΙΑ ΣΧΕΣΗ με το μονισμό όπως προσπαθούν να μας πείσουν διάφοροι σύγχρονοι κοινωνιολόγοι .